Jan Dantyszek. Nota biograficzna
Jan Dantyszek urodził się 1 listopada 1485 roku w Gdańsku, w rodzinie mieszczańskiej. Jego ojcem był piwowar i kupiec gdański Hans (Johannes) von Höfen, zwany także Flachsbinder (zm. przed 1532), matką – Christina Scholcze (Schultze) z Pucka (zm. 1539). Dziadek Dantyszka pochodził z osiadłej w Prusach dolnoniemieckiej rodziny von Höfen. Zrujnowany po wojnie trzynastoletniej (1454-1466), osiadł w Gdańsku jako powroźnik. Stąd używany później w rodzinie obok nazwiska von Höfen przydomek Flachsbinder. Dantyszek miał dwóch młodszych braci – Bernarda i Jerzego, oraz cztery siostry (trzy znane z imienia: Katarzynę, Urszulę i Annę).
Nazwisko, a właściwie przydomek Dantyszek jest spolszczeniem łacińskiego słowa Dantiscus – Gdańszczanin. Nazwisko Ioannes Dantiscus jest najczęściej, obok Ioannes de Curiis (co jest dosłownym tłumaczeniem na łacinę Johannes von Höfen) używaną przez Dantyszka formą podpisywania się pod listami i dokumentami, zanim został biskupem. Z rzadka używa Dantyszek niemieckiej formy von Höfen i przydomka Flachsbinder, tego ostatniego także w tłumaczeniu greckim Linodesmon. Spolszczenie Dantyszek, które funkcjonuje w polskiej literaturze naukowej jako podstawowa forma nazwiska, spotkałam w źródłach współczesnych Dantyszkowi tylko raz. Sam Dantyszek z całą pewnością go nie używał. Z domu był niemieckojęzyczny, znane są teksty jego autorstwa w językach łacińskim i niemieckim.
Dantyszek uczęszczał do szkoły parafialnej w Grudziądzu. Na przełomie lat 1499 i 1500 studiował na Uniwersytecie Gryfijskim (Greifswald). W latach 1500-1503 (z przerwami), a być może także w roku 1507 studiował na Akademii Krakowskiej, gdzie, złożywszy egzaminy w zakresie trivium, uzyskał bakalaureat. W Krakowie jego nauczycielem był Paweł z Krosna. Już w 1500 rozpoczął karierę na dworze króla Jana Olbrachta (król Polski w latach 1492-1501). W latach 1501-1503 był pisarzem w kancelarii Jana Łaskiego, wówczas sekretarza królewskiego, od 1503 – wielkiego kanclerza Królestwa Polskiego. W 1502 wziął udział w wyprawie wojennej przeciwko Tatarom i Wołochom. W 1504 zatrudniony został jako pisarz w kancelarii królewskiej prze króla Aleksandra Jagiellończyka. W listopadzie 1505 roku Dantyszek otrzymał od króla zasiłek na dalsze studia we Włoszech. Podróżował z Gdańska przez Danię, Francję i Niemcy do Wenecji, a stamtąd – uznając najwyraźniej praktyczne doświadczenie za najlepszy uniwersytet – drogą morską przez Korfu, Peloponez, Kretę, Rodos i Cypr do Jaffy. Następnie odbył pielgrzymkę do Ziemi Świętej; podczas niej dotarł do granic Arabii. W drodze powrotnej zwiedził Sycylię, Neapol, Kampanię i Rzym. Powrócił na dwór Zygmunta I w lutym 1507.
W latach 1507-1515 jako referent do spraw pruskich na dworze Zygmunta I posłuje do miast pruskich i na sejmiki pruskie. W roku 1514 przebywa przy królu w Borysowie podczas kampanii wojennej przeciwko Moskwie, zakończonej zwycięstwem pod Orszą. Zwycięstwo to opiewa w epinikium Sylvula de victoria inclyti Sigismundi regis Poloniae contra Moschos.
W roku 1515 towarzyszy królowi Zygmuntowi I na zjazd preszbursko-wiedeński. W czasie zjazdu zostaje sekretarzem poselstwa polskiego na dworze cesarskim. Od tego momentu prawie nieprzerwanie do 1532 roku trwa jego kariera dyplomatyczna. W latach 1515-1517 przebywa na dworze Maksymiliana I. W tym czasie trzykrotnie (listopad 1515, luty 1516, lipiec 1516) odbywa podróż do Wenecji, aby pośredniczyć w rozmowach między cesarzem a senatem weneckim. Otrzymuje od cesarza szlachectwo, tytuł doktora obojga praw (utriusque iuris), godność podkomorzego (comes palatinus) oraz tytuł poeta laureatus. W początkach 1517 przebywa z dworem cesarskim w Niderlandach, gdzie bierze udział w negocjacjach w sprawie małżeństwa króla polskiego z księżniczką burgundzka Eleonorą.
W sierpniu 1517 wraca do kraju, aby pod koniec 1518 opuścić go na kolejne 2 lata. W trakcie tej pierwszej samodzielnej misji dyplomatycznej odwiedza Austrię, Szwajcarię i Hiszpanię, posłując na dwory cesarza Maksymiliana I i króla Hiszpanii Karola I w sprawie uwierzytelnienia testamentu królowej Joanny IV królowej Neapolu – babki polskiej królowej Bony Sforzy. Po powrocie do Polski w czasie wojny z Zakonem Krzyżackim 1520-1521 przebywa przy królu Zygmuncie I w obozie wojskowym.
W maju 1522 wyjeżdża na kolejną dwuletnią misję dyplomatyczną na dwór cesarza Karola V w sprawach pruskich, tureckich, oraz dziedzictwa włoskiego królowej Bony. W trakcie podróży odwiedza Austrię, Niemcy, Niderlandy, Anglię i Hiszpanię. Spotyka się z Arcyksięciem Ferdynandem, Kardynałem Mathiasem Langiem, Królem Anglii Henrykiem VIII, Kardynałem Tomaszem Wolseyem, Księżną Małgorzatą regentką Niderlandów oraz wygnanym z Danii królem Chrystianem II. Odbywa także pielgrzymkę do Komposteli, a przy okazji pobytu w okolicach Wittenbergi – prywatną rozmowę z Marcinem Lutrem. Do Polski powraca w lipcu 1523. Otrzymuje wówczas probostwo kościoła Najświętszej Maryi Panny w Gdańsku.
Już w marcu 1524 wyrusza w towarzystwie Ludwika Alifia w następną, aż ośmioletnią podróż dyplomatyczną. Pierwszym jej celem jest Bari – włoska posiadłość zmarłej w lutym 1524 matki królowej Bony – Izabeli Aragońskiej. Pozostawiwszy Alifia w Neapolu jedzie następnie Dantyszek na dwór hiszpański, aby uzyskać oficjalne potwierdzenie praw do spadku. Na dworze Karola V pozostaje przez następne 7 lat jako stały przedstawiciel Polski, ze zmiennym szczęściem usiłując uporządkować sprawy spadkowe królowej Bony, a także prowadząc negocjacje w zlecanych mu na bieżąco przez dwór polski sprawach, m.in. w sprawie sekularyzacji Zakonu Krzyżackiego oraz w sprawach tureckich. Jego działalność dyplomatyczna była wysoko ceniona przez polski dwór królewski a także przez dwór cesarski
Dantyszek na dobre wraca do Polski w lipcu 1532 roku. Ostatnim epizodem jego kariery dyplomatycznej jest odbyte w 1538 roku wraz z Januszem Latalskim poselstwo do króla rzymskiego Ferdynanda Habsburga w sprawie małżeństwa Zygmunta II Augusta z Elżbietą Habsburżanką.
Podczas sprawowania funkcji oficjalnych nawiązał Dantyszek rozległe kontakty w świecie nauki i kultury renesansowej Europy. Jego zamiłowanie do zabaw znane jest już z okresu krakowskiego, kiedy to w swoistym triumwiracie z przyjaciółmi, Janem Zambockim i Mikołajem Nipszycem, wiedli rej wśród dworzan, gustujących w rozrywkach stołu i łoża. Nawiązywanie osobistych stosunków z możnymi ówczesnego świata uważał, chyba słusznie, za jedno z ważniejszych zadań dyplomaty, łączył więc chętnie działalność dyplomatyczną z bogatym życiem towarzyskim. Długo po powrocie Dantyszka do kraju trwają przyjaźnie, zawarte w latach podróży dyplomatycznych, np. z dyplomatami w służbie cesarskiej Cornelisem De Schepperem i Zygmuntem Herbersteinem, kanclerzem Chrystiana II Godschalkiem Ericksenem, humanistą hiszpańskim Alfonso de Valdésem, filologami takimi jak Ioannes Campensis, Lazaro Bonamico, Conrad Goclenius, geografem i astronomem Gemmą Frisiusem, poetą niemieckim Heliusem Eobanem Hessusem, bankierem Antonim Fuggerem, faktorami banku Welzerów Albrechtem Cuonem, Hieronimem Sailerem i Heinrichem Ehingerem, czy wreszcie z hiszpańskim konkwistadorem Hernánem Cortésem, a także z wieloma innymi osobistościami, należącymi do ówczesnej elity politycznej, kulturalnej i ekonomicznej. Przyjaźnie te przez wiele lat znajdują swój dalszy ciąg w korespondencji. Lista znanych obecnie korespondentów Dantyszka liczy około 650 nazwisk.
Dantyszek był ceniony przez swoich współczesnych jako poeta neołaciński. Twórczością poetycką zajmował się już w czasie studiów. W roku 1517 został uwieńczony przez cesarza Maksymiliana wawrzynem poetyckim. Przez całe życie uprawiał różne gatunki poezji – pisał epigramaty, elegie, epitalamia, sylwy, poematy okolicznościowe, epitafia. W jego wierszach, podobnie jak w korespondencji, pojawiają się różnorodne wątki tematyczne – życie dworskie, erotyka, polityka, historia, mitologia, wątki autobiograficzne, wreszcie teologia. Na specjalną uwagę zasługują poematy okolicznościowe, które należy traktować jako swoistą, krążącą w postaci odpisów i druków publicystykę poetycką, w której autor wyrażał swoje poglądy na aktualne tematy polityczne. Warto tu wymienić opublikowany w pierwszym drukowanym tomie wierszy Dantyszka poemat De virtutis et fortunae differentia somnium (1510), powstałe z okazji zaślubin króla polskiego Zygmunta I i Barbary Zapolyi Epithalamium Sigismundi et Barbarae (1512), wspominany już poemat o zwycięstwie odniesionym przez króla polskiego nad Moskwą w bitwie pod Orszą (1514), Epithalamium reginae Bonae z okazji zaślubin Zygmunta I z Boną Sforzą Aragoną (1518), poemat De nostrorum temporum calamitatibus silva, powstały przy okazji koronacji cesarskiej Karola V (1530), i wiersz autobiograficzny De vita Ioannis Dantisci (około 1534). Pod koniec życia Dantyszka ukazał się drukiem zbiór hymnów religijnych jego autorstwa Hymni aliquot ecclesiastici, variis versuum generibus, de Quadragesimae Ieiunio, et sex eius diebus Dominicis, deque horis Canonicis Christi Passionis tempore. Et de Resurrectione, Ascensione, Spiritussancti missione, Matreque gloriosissima Maria Virgine, recens aediti(!) (1548). Z prozy jego pióra, jeśli pominąć niezwykle obszerną korespondencję (do niej wypada chyba zaliczyć również publikowaną drukiem, stylizowaną na list relację z bitwy pod Obertynem (Victoria Serenissimi Poloniae Regis contra Voieuodam Moldauiae Turcae tributarium et subditum parta 22 Augusti 1531), znamy przede wszystkim mowy i memoriały poselskie oraz kilkadziesiąt oficjalnych dokumentów.
W nagrodę za swoją działalność dyplomatyczną otrzymywał Dantyszek beneficja kościelne: w 1521 roku probostwo w Gołąbiu, w 1523 roku probostwo kościoła Najświętszej Marii Panny w Gdańsku, następnie w 1529 roku uzyskał kanonię chełmińską, w 1530 roku – biskupstwo chełmińskie (marzec 1533 – wyższe święcenia kapłańskie, 14 września 1533 – święcenia biskupie), w grudniu 1536 uzyskał koadjutorię warmińską, w 1537 roku został biskupem warmińskim (wybór 20 września, oficjalny wjazd do Lidzbarka Warmińskiego 18 grudnia 1537). Na tym urzędzie pozostał do śmierci w roku 1548.
Jakkolwiek Dantyszek utrzymywał kontakty z twórcami i sympatykami reform kościelnych – korespondował z Filipem Melanchtonem, znał osobiście Lutra, korespondował też z Erazmem z Rotterdamu – jednakże podczas sprawowania urzędów kościelnych w Prusach ostro przeciwdziałał szerzeniu się reformacji.
Prusy Królewskie, w których Dantyszek sprawował swoje funkcje kościelne, miały wówczas w Królestwie Polskim szczególny status. Była to prowincja polska, utworzona z części Państwa Krzyżackiego w wyniku wojny trzynastoletniej (1454-1466) i II pokoju toruńskiego (1466), obejmująca Pomorze Gdańskie wraz z Gdańskiem, ziemię chełmińską i michałowską, księstwo biskupów warmińskich, a także rejony wokół Malborka i Elbląga. Prowincja ta do roku 1569 posiadała znaczną autonomię wewnętrzną, m.in. własny Parlament, złożony z Sejmu i Rady Pruskiej, własny skarb i monetę z herbem. Przewodniczącym Rady i Sejmu Pruskiego był z urzędu biskup warmiński, jego zastępcą – biskup chełmiński. Sprawując te funkcje w hierarchii kościelnej był więc Dantyszek najważniejszą osobistością lokalnej polityki oraz głównym pośrednikiem w kontaktach Rady Pruskiej z dworem królewskim Zygmunta I. W imieniu Rady Pruskiej posłował na sejm Królestwa Polskiego (1536/37), brał też udział w ceremoniach zaślubin dzieci królewskich – królewny Jadwigi z margrabią brandenburskim Joachimem II (1535) oraz króla Zygmunta II Augusta z Elżbietą Habsburżanką (1543) w Krakowie. Utrzymywał również ożywione stosunki z dworem księcia Pruskiego Albrechta Hohenzollerna. Kopie fragmentów korespondencji, otrzymywanej przez Dantyszka z całej Europy, załączane przez niego do listów do Albrechta, bywały dla księcia źródłem informacji o bieżących wydarzeniach politycznych.
Dantyszek jako biskup chełmiński i warmiński dbał także o rozwój oświaty w swoich diecezjach. Skutecznie patronował restytucji podupadłej szkoły w Chełmnie jako nowej, katolickiej szkoły humanistycznej, mającej swoim wysokim poziomem sprostać konkurencyjnym szkołom protestanckim. Kilka lat po śmierci Dantyszka, w 1554 szkoła w Chełmnie została podniesiona do rangi akademii i z niewielkimi przerwami pełniła rolę szkoły wyższej aż do 1814. Z Lidzbarka Warmińskiego uczynił Dantyszek centrum nauki i kultury. Założył bibliotekę biskupią, kolekcjonował dzieła sztuki (obrazy, rzeźby, piękne i cenne przedmioty użytkowe), utrzymywał na dworze biskupim artystów (np. malarza Hansa Heffnera), wspomagał edycje utworów swoich przyjaciół (np. Campensisa). Fundował także zagraniczne stypendia naukowe dla zdolnej młodzieży (np. Eustachy Knobelsdorf, Stanisław Aichler).
W podróżach dyplomatycznych Dantyszka jako członkowie orszaku poselskiego brali udział jego bracia Jerzy i Bernard. W okresie sprawowania godności biskupich opiekował się Dantyszek swoimi kuzynami (m.in. Caspar i Johann Hannau, Johann Lehmann, Johann von Höfen Hartowski), łożąc na ich wykształcenie. Jako najstarszy syn był Dantyszek fundatorem pomnika nagrobnego matki.
Podczas pobytu w Hiszpanii (1519, 1522-1523, 1524-1529) Dantyszek założył w Valladolid nieformalną rodzinę – związał się z Isabel Delgada, z którą miał córkę Juanę Dantisca (1527 – 1601) i syna Juana (1529 – 1530). Przez kilka lat po urodzeniu się dzieci Dantyszek opiekował się nimi i matką za pośrednictwem przyjaciół. Później, w wyniku rozmaitych nieporozumień kontakty zostały zerwane. Spośród kilkanaściorga dzieci Juany Dantisca i sekretarza cesarskiego Diego Graciána de Alderete czterej synowie zaliczają się do grona wybitnych hiszpańskich humanistów: Antonio Gracián był zaufanym sekretarzem i bibliotekarzem królewskim króla Hiszpanii Filipa II; Jeronimo Gracián był teologiem, pisarzem mistycznym, reformatorem zakonu Karmelitów, przyjacielem i spowiednikiem świętej Teresy z Avila; Lucas Gracián jako pisarz zasłużył się dla literatury hiszpańskiej adaptacją Galateo overo de' costumi Giovanniego della Casa (El Galateo Español), był także nadwornym kapelanem i notariuszem królewskim; Thomas Gracián był sekretarzem królewskim i tłumaczem z języka francuskiego. Kancelaria władców Hiszpanii była zdominowana przez potomków Juany i Diego aż do początkow XVIII w.
Dantyszek zmarł w Lidzbarku Warmińskim 27 października 1548 roku. Najprawdopodobniej nie pozostawił testamentu, a z zachowanych dokumentów wynika, że jego majątek podzieliło między siebie jego rodzeństwo w Prusach i kapituła warmińska.
Anna Skolimowska